In volle coronaperiode werd onlangs in Wingene het bomenbeheerplan voorgesteld door de hogeschool VIVES. Het plan bestaat uit een GIS-inventaris van alle straatbomen, een uitgebreide analyse van de huidige toestand, een specifieke lokale visie voor een onderbouwd bomenbeleid en een set van concrete instrumenten om dit bomenbeleid mee vorm te geven. Coherentie, consistentie en efficiëntie zijn de sleutelwoorden in dit plan. De opdracht kwam tot stand op basis van een samenwerkingsovereenkomst tussen de gemeente en de hogeschool. Wingene was hiermee intussen (na Oostende, Damme, Wevelgem en Zedelgem) al de 5de West-Vlaamse gemeente waarvoor VIVES dit uitvoerde.

GIS-inventaris

In het najaar van 2018 ging een stagiair aan de slag om een GIS-inventaris op te bouwen van alle bomen op het openbaar domein. Wingene kent nogal wat bossen en parken, maar in deze opdracht ging het enkel om straatbomen. De inventarisatie gebeurde hier voornamelijk met QGIS en met behulp van de plugin voor de 360°-beeldendatabank (die vóór juli 2019 nog gratis was), waardoor er meteen in de beelden kon gekarteerd worden. Gedurende 1 stageperiode werden op die manier een 5.000-tal bomen manueel geïnventariseerd. Nvdr: VIVES levert trouwens geregeld bachelors Groenmanagement af die deels als GIS-medewerker in lokale besturen terecht komen.

Er werd bij de inventarisatie destijds nog geen gebruik gemaakt van het OSLO-datamodel. OSLO openbaar domein was op dat moment immers nog niet gevalideerd en de entiteit “boom” is nu eenmaal redelijk eenduidig qua semantiek. Dit neemt niet weg dat de huidige GIS-inventaris in een latere fase desgewenst alsnog kan vertaald worden naar de OSLO-standaard.

Er werden 7 attributen (“boomparameters”) geïnventariseerd:

• Soort
• Eindbeeld – snoeivorm
• Eindbeeld -toekomstige takvrije stamlengte
• Eindbeeld – bestaande takvrije stamlengte
• Onderhoudsfase
• Onderhoudstoestand
• Ondergroei

Daarnaast werden in de attributentabel ook velden aangemaakt voor de straatnaam en een unieke code. Uiteraard kan dit (net zoals in het OSLO-datamodel) nog aangevuld worden met eigen attributen.

Analyse van de huidige toestand

Op basis van deze data werd een grondige analyse gemaakt van de situatie “as is”. Per boomparameter werd er een conclusie en een aantal aanbevelingen geformuleerd. Voor de parameter “soort” was een van de conclusies bijvoorbeeld dat er verhoudingsgewijs een te grote dominantie van Quercus robur, en voor de parameter “eindbeeld – snoeivorm” was een van de aanbevelingen om in de stedelijke kernen minder snoeivormen te gaan toepassen. Daarnaast werden er aanbevelingen gedaan rond de locaties voor het aanplanten van nieuwe bomen. Deze analyse kon op basis van de GIS-data ondersteund worden met kaartmateriaal.

Visie voor een gemeentelijk bomenbeleid

Misschien wel het belangrijkste onderdeel van het bomenbeheerplan is het zogenaamde visiedocument. In dit document wordt het grondgebied ingedeeld in bepaalde zones. De indeling in zones en het uitwerken van de visie gebeurde maximaal op basis van de planologische en landschappelijke context en het mobiliteitsplan. Per zone worden er bepaalde principes vastgelegd, telkens ingedeeld volgens 4 streefdoelen (structuur, eindbeeld, landschappelijke en technische aspecten). In de zone van de dorpskernen is de visie bijvoorbeeld om te streven naar puntvormige aanplantingen (structuur), zonder intensieve snoeivorm (endbeeld) met een keuze voor markante boomsoorten (landschappelijk) en indien mogelijk het faciliteren van veteraanbomen (technisch).

Het visiedocument werd door een interne multidisciplinaire werkgroep (ruimtelijke planning, milieu/klimaat, openbaar domein en mobiliteit) bijgestuurd en finaal afgeklopt in het schepencollege. Het doel van dit visiedocument is om het toekomstig (her)ontwerp van de openbare ruimte en de – soms onvermijdelijke – ad hoc beleidsbeslissingen te proberen te situeren binnen een coherente en consistente visie. In die zin vormt het visiedocument dus het algemene kader en is het de echte kern van het bomenbeheerplan.

Toolbox voor bomenbeheer

Tot slot bevat het bomenbeheerplan een aantal instrumenten die het gemeentelijk bomenbeheer ondersteunen en concreet vorm gaan geven. Doel hiervan is – net zoals bij het visiedocument – om als gemeente zoveel mogelijk volgens een bepaalde lijn te handelen (consistentie) en afstemming te zoeken met andere processen (coherentie). Wingene koos uit een door VIVES voorgestelde lijst de volgende 5 instrumenten:

Instrumentarium voor een veteraanbomenbeleid

Veteraanbomen zijn in feite bomen in een aftakelingsfase, maar die niettemin nog gezond zijn en een zeer hoge leeftijd kunnen halen. Ze hebben een grote meerwaarde als “landmark” en kunnen een bepaalde identiteit geven aan een locatie. Dergelijke bomen hebben echter vaak specifieke technische beheersvereisten. VIVES leverde volgende zaken aan:

• Een beslissingsboom voor het bepalen of enerzijds een bestaande boom geschikt is om te laten doorgroeien tot veteraanboom of anderzijds een locatie in aanmerking komt om een toekomstige veteraanboom aan te planten
• Een “bomenpotentiekaart” met bestaande en mogelijke locaties voor het aanplanten of laten ontwikkelen van veteraanbomen.
• Een concreet actieplan om een veteraanbomenbeleid uit te rollen.
• Richtlijnen om te gebruiken in bestekteksten

Bomentoets

De bomentoets is in feite een workflow om te integreren in ruimtelijke processen, zoals het toekennen van een verkavelingsvergunning, aanleg van nieuwe wegenis, (her)aanleg en ontwerp van het openbaar domein etc… Het stappenplan betsaat uit 3 delen: een vooronderzoek, het opmaken van een technische tekening en het opstellen van een motivatienota. Voor elke stap worden de vormvereisten uitvoerig beschreven, in een vorm die meteen bruikbaar is in bestekteksten. Het doel van deze bomentoets is om als organisatie steeds verplicht stil te staan bij het thema bomen, om elke beslissing af te toetsen aan de gemeentelijke bomenvisie en om tijdig in de ontwerpfase bepaalde denkfouten of problemen te vermijden.

Een bijkomend voordeel van de bomentoets is dat het als interdisciplinair instrument de cohesie tussen diensten kan bevorderen en eilandvorming tegen gaat. De implementatie hiervan in de bestaande processen wordt alvast een van de grote uitdagingen in Wingene, maar aangezien verschillende diensten bij de opmaak van het bomenbeheerplan betrokken waren, is er hier zeker voldoende draagvlak voor.

Richtlijnen bij werven

Specifiek voor de dienst publiek domein werd een draaiboek gemaakt om voor, tijdens en na werven toe te passen bij veteraanbomen en/of bomen die als waardevol weerhouden werden tijdens de bomentoets. Dit is een set van concrete richtlijnen en aandachtspunten, ook opnieuw bruikbaar in bestekteksten.

Bomennorm

Waar het visiedocument de kwalitatieve aspecten van het gemeentelijk bomenbeleid beschreef, worden in de bomennorm enkele kwantitatieve streefdoelen vooropgesteld. Het gaat met name over quota voor bomen tout court en voor potentiële veteraanbomen, en over bepaalde compenserende maatregelen rond het kroonvolume bij het rooien van bomen.

Meldingenbeheer

Meldingen die met bomen te maken hebben, worden meestal behandeld door de milieudienst. VIVES reikte een tiental beslissingsbomen aan voor de meest courante types van meldingen rond bomen (bv. wortelopdruk, overhangende takken, stormschade, verbreding van oprit…). Doel is ook hier om telkens onderbouwde en consistente antwoorden te geven en om een wildgroei aan ad hoc oplossingen te vermijden.

Snoeiplanning

De kers op de (GIS-)taart is echter de Exceltabel met bijhorend algoritme waarmee op basis van de GIS-inventaris de snoeiplanning voor de komende jaren kan gemaakt worden; In een notedop wordt de GIS-data geïmporteerd in Excel, door het algoritme gedraaid en opnieuw naar GIS geëxporteerd (lees: “gejoind” aan de bestaande data) zodat ze op kaart kan gevisualiseerd worden. Het algoritme is opgebouwd met macro’s waarin per boomsoort en per snoeivorm een aantal parameters kunnen ingesteld worden. De planningstool zorgt dus niet alleen voor een efficiëntere snoeiplanning, maar uiteindelijk ook voor een realisatie van de aanbevelingen van de analyse en de vooropgestelde doelen van het visiedocument.

Na elk jaarlijks snoeiseizoen moeten de attributen in de GIS-tabel wel bijgewerkt worden zodat de planning mee evolueert met de realiteit op het terrein. En uiteraard moeten nieuwe of gerooide bomen ook bijgekarteerd worden, voorzien van de juiste attributen. Het bomenbeheerplan is dus een levend gegeven en blijft wel een continue GIS-betrokkenheid vragen. Het bijwerken van de GIS-data gebeurt in principe door (of onder impuls van) de Groendienst, de resterende verwerking door de GIS-cel. Wingene gaat er dit najaar een eerste keer mee aan de slag.

• 

• 

• 

Voor meer info, zie contactpunt bij VIVES: bregt.roobroeck@vives.be.